Botanix – Isa ka journal nahanungod sa katamnan

Hiligaynon (Ilonggo)

Palma nga Parajubaea torallyi (Palma Chico, Binukid nga Lubi sang Bolibya)

Ang Parajubaea torallyi isa ka maanyag nga matig-a nga tanum gikan sa Bagatnang Amerika. Galing, talagsa lang ini patubuon sang mga hardinero sa guha sang iya natural nga ginapuyu-an tungod sa dalagko sini nga kalisuhan (nga nagapaambit sang daku nga presyo sa pagpadala)

Taglugar sa Bolibya, nagadaku ini sa mala kag mayab-ok, suludlon-Andean nga lambak sa kataason nga 2700–3400 m sa ibabaw lebel sang dagat. Amo ina nga may mataas nga lebel sang elebasyon ang ini nga sari sang palma agud magpuyo sa biskan diin sa kalibutan. Nagasaka ang temperatura sa 20 °C kag ang pagpalanig-a tugnaw sang kagab-ihon ordinaryo lang sa ini nga kataason. Ang temperatura kalabanan nagapanaba sa hasta –7 °C kon tigtulugnaw, sa mga bulan sang (Hulyo kag Agosto) kag ang tinuig nga pagulan sa malapit 550 mm lang.

Ang iya pagsarang sa pagmalala, init, tugnaw, pagpalanig-a tugnaw, kag iban pa nga mga kondisyon, kag ang iban nga mga apresyodad agud mamentenar ang maayo nga itsura, kag siling sang iban kuno nga ang ini nga maalamat nga palma indi lang may perte nga potensyal bilang ornamental, galing ini man nangin isa man sa pinakanauyunan nga tanum sa mga paglandscape nga palma agud sa malabaab nga temperatura kag subtropikal nga mga lugar. Sa mga lugar nga ang pagpalanig-a tugnaw nagakatabo, kinahanglan sini sang proteksyon gikan sa tigtulugnaw ukon pagtago sa mahilway halin sa matugnaw nga palibot. Ginbalita nga sa Europa nagatugnaw sang hasta sa temperatura nga 3°C. Ang pinakanubo nga temperatura nga kon sa diin makaluwas ang ini nga palma hasta sa –8°C. Nagakadagdag ang dahon sang ini nga katamnan, galing makaluwas man, kag sa tagsibol, bag-o nga mga dahon naman ang magatubo!

Sa Bolibya, ang ini nga palma nagatubo hasta sa 14 m ang kataason nga may lawas nga 25–35 cm ang diametro. Ang mga palma nga nagapangidaron sa 100 ka tuig, nagatubo sang hasta 30 m ang kataason nga may lawas nga 50 cm diametro. Ang maayo nga korona may kabilugon nga 20 ka mga dahon kag ang iban sa ila hasta sa 5 metro kahabaon! Ang katamnan nga ginpatubo sa guha sang Bolibya mas madyutay galing.

May duha ka pinasahi ka mga populasyon sa natural nga puyu-an nga nagalainlain kalabanan sa kadakuon sang prutas kag gindeskriptar sang nagligad bilang duha ka lain nga sari, ang dyutay nga prutas P. torallyi var. microcarpa kag ang daku nga prutas P. torallyi var. torallyi. Biskan indi manutaran ang ginkalain, ang var. microcarpa indi malab-ot ang dimensyon sang iya pakaisa nga may daku prutas, galing sa iya pagadaptar kag katibsulon, lapitay man gyapon sila. Indi patas ang reputasyon sa kalisuhan tungod sa budlay sini nga pagpatubo. Biskan mabudlay ang pagpatubo, insigida nga mahapos magatubo ang liso kon ihunol sa tama-tama nga mga kondisyon, i.e.sa ibabaw sang mga hulunulan, ilubong sang tinunga, kag patiniron nga bulubasa. Sa tama-tama nga pagpangalaga, sa matugnaw hasta sa tsakto-tsakto nga klima subtropikal kag sa maadlaw nga lugar, ang mga hinunulan madebelopar sa mataas, matibsul nga panglawason nga may daku, sulu-shuttlecock nga korona sang pino nga turutela nga mga dahon.

Ang Parajubaea torallyi isa ka kilala nga ornamental nga tanum kag ugali ginapatubo sa mga lalagawan kag kilid dalan. Sa Ekwador kag Bagatnang Kolombya, ang Parajubaea cocoides ugali ginapatubo kon sa diin may kataason nga 2500 hasta 3000 ka metro – ini isa ka mahinay padakuon nga sari sang palma nga may mahina nga pagsarang sa pagpalanig-a tugnaw. Kon sa diin ini kapareho sa Parajubaea torallyi kag ang natural sini nga ilpuyu-an wala pa makilal-an, ginasarangn nga ini isa ka patubu sang Parajubaea torallyi.

Ang pinakadyutay sa sini nga palma ang sari sang Parajubaea sunkha nga gindeskriptar sang 1996. Nagatubo lang ini sang 8 ka metros kag nagakabuhi sa lambak sang Andean sa rehiyon sang Vallegrande, sa distrito sang Santa Cruz kon sa diin may kataason nga 1700–2200 m. Perme ini ginasal-an nga Parajubaea torallyi hasta madiskubrehan sang isa ka tama-tama nga taksonomikal nga pagpangita kag ini ginpangalanan nga Parajubaea sunkha.

Ang mga Palma nga genus sang Parajubaea mahapos lang patubuon nga mga sari sang palma. Ang pinakamayda nga pamaagi sang pagpatubo amo ang paggamit sang kalisuhan. Galing, kinahanglan mo sang pasensya ka yang kalisuhan nagatubo sang sobra ka hinay kag wala gasalalama sa palibot, kag nagadugay sang mga isa kag tunga sa tuig agud patubuon. Ang iban nga kalisuhan nagasugod tubo sa sulod sang isa ka bulan, galing ang iban nagadugay sang isa ka tuig ukon duha ka tuig agud magsugod ini tubuan singil. Tungod isa ini ka subtropikal nga sari sang palma, mas maayo nga ibutang sila sa manubo nga temperatura tungodsa sa mataas nga temperatura (indi pareho sa kaso sang iban nga sari sang palma) nga siguro may negatibo nga impluwensya sa pagpatubo singil nga proseso. Ang mataas nga temperatura nagaindikar sang mala nga tini-on, nga indi mayo sa pagpatubo singil.

Anay magtanum, ang kalisuhan dapat ibutang sa tubig nga may temperatura nga 20 °C sa sulod sang 5 hasta sa 7 ka mga adlaw. Ang kalisuhan sang dalagku nga klase dapat ibutang sa tubig sa sulod sang duha ka semana. Ang tubig dapat ilisan kada adlaw. Dapat man gilitan ang kalisuhan agud mapanami ang pagpatubo singil.

Ang paghulom sang kalisuhan sa tubig magahambal sang pag-untat tubo nga tini-on kag inogorar sang tig-ululan nga panahon, kon sa diin ang pinakamaayo nga panahon sa pagpatubo singil. Ang panahon sang pag-untat tubo nagaprotektar sa liso nga indi magtubo sa tigmalala nga tini-on sa Bolibya (ang tigtulugnaw gikan Hunyo hasta Oktubre)

Pagkatapos ihulom, dapat itanom ang liso sa plorera ukon plastik bag – halungan nga dapat tunga sang liso ginatabunan sang lupa kag taguon sa temperatura nga 10 hasta 20 °C.

Ang positibo nga impluwensya sang maayo nga pagpatubo singil amo ang diperensya sa tunga sang aga (mataas) kag gab-e (manubo) nga temperatura. Kon matanum na ang liso, indi sila dapat pagtubigan sang masobra tungod makaguba ini sang bata-on nga tanum. Ang pinakadiperensya sa tunga sang pagkultiba sang Parajubaea kag iban nga mga sari sang palma amo ang manubo nga temperatura nga kinahanglan sini amo man ang dyutay nga tubig.

Pagkatapos lang itanum, dapat itsek ang kalisuhan kada tatlo hasta sa apat ka semana ka gang pagpatubo sang kalisuhan dapat ibutang sa tag-isa-isa ka plorera. Ang iban nga mga nagapatubo sang mga palma nagahatag sang pahanumdom nahanungod sa kalisuhan nga indi magtubo sa sulod sang anum ka bulan: Untatan ang pagbunyag sang liso kag pabay-an nga mala ini sa sulod sang pila ka bulan. Kwaon ang liso sa lups kag ibutang pabalik sa tubig sa sulod sang isa ka semana kag patubuon ini liwat.

Ang ini nga kalisuhan dapat sugodan ang pagpatubo sa sulod sang tunga sa tuig. Kon ang iban nga liso indi gyapon magtubo, liwaton ang proseso sang mga napresyon nga kalisuhan tungod magatubo ini pagkatapos sang sunod nga panahon sang tigululan.

Ang kadasigon sa pagpatubo singil sang kalisuhan sang Parajubaea halos 100%, kinahanglan mo lang sang pasensya kag pabay-an ang mala nga panahon sa mga lad-oy nga kalisuhan!

Kon may ara ka na sang bataon nga palma, matig-a ini, galing kinahanglan mo panumdumon nga indi ini pagbunyagi sang masobra. Mas gusto sang bataon nga palma ang tsakto-tsakto lang nga palibot ( sa ila natural nga puluy-an, nagatubo sila sa ghalon sang mga dagku nga palma), galing ang mga mal-am nga palma ginakinahanglan sang mainit nga posisyon.

Ang genus sang Parajubaea isa sa mga ginahalitan nga mga sari sang palma sa Bagatnang Amerika. Ang mayor nga rason sini amo ang pagpangguba sang natural sini nga puyu-an, paglapta sang agrikultural nga mga kalupaan, pagpanguling kag masobra nga pagpaharab sang mga kabakahan. Ang ini nga mga palma nagakabuhi sa dyutay nga lugar nga kon sa diin mas seryoso ang pagtratar sini kag sa iya risgo sa pagkadula. Tungod sa dalagku sini nga nkalisuhan sang sini nga katamnan, limitado man ang ila apresyodad sa paglapta. Ang pinakaimportante nga sapat nga nagabulig sa sini nga katamnan nga nagapalapta man sa iban nga mga lugar amo ang Spektakular nga oso (Tremarctos ornatus), galing ang ini nga mga sapat ginahalitan man sang mga hilikuton sang tawo.

««« Nauna nga artikulo: Ang Indyan Beech nga Puno Pongamia pinnata Sunod nga artikulo: Breadfruit Artocarpus odoratissimus, Marang »»»

Lunes 1.3.2010 03:53 | imprentahon | Mga Palma, Pag-isaisa tudlo sa nagadaku nga tanum

Nahanungod sa KPR

KPR - Hugpong Hardinero sang Slobakya
KPR - Ang Hugpong Hardinero isa ka internasyunal nga organisasyon sang mga hardinero. Magbasa sang madamu pa...
Ipahibalo sa iba ang mga naagyan nahanungod sa pagpadaku sang katamnan. Magsulat sang artikulo nahanungod sa pagpananum, katamnan, pagpadaku sang mga tanum kgbp. Kag ipublish sa inyo kaugalingon nga linggwahe nga edisyon sang amun journal nga Botanix!