Parajubaea torallyi palmasy

Parajubaea torallyi Oñtüstık Amerikanyñ eñ ädemı jäne tözımdı palmasy bop tabylady. Būnyñ atau Sızge beimälım be? Būğan tañğalar eşteme joq. Onyñ ūryqtary ırı bolğan soñ (sol üşın ony tasymaldau qymbatqa tüsedı) Europağa ol anda-sanda äkelınedı. Sondyqtan Boliviianyñ syrtynda būl äsemdı palmanyñ türı öte sirek kezdesedı.

Tabiğatta ol Boliviialyq Andylar qūrğaq alaptarynda teñız deñgeiınen 2700–3400 m biıktıkte kezdesedı jäne eñ palmadardyñ arasynda eñ joğary jerde ösetın bop tabylady. Ol jerdıñ temperaturasy 20 °C deiın keide ğana köterıledı, al tüngı qatqaqtar jiı soğady. Qysqy ailarda (şılde, tamyz) temperatura –7 °C deiın jiı tömendeidı. Mūnda jyldyq jauyn-şaşyn mölşerı 550 mm-ge äzer jetedı, ol oñtüstık Moraviianyñ eñ qūrğaq jerlerınen de az. Onyñ şyğu tegı jotadai jerden bolğan soñ ol suyqqa tözımdı subtropikalyq palma türı, sol üşın qolaily jağdaida ony jerorta teñızdıkte jyl boiy aşyq aspan astynda ösıruge bolady. Bızde ony qysta jyly jaida ūstağan jön, ol jerde oğan 0 °C-ty eşqandai qiyndyqsyz tözedı. Europadağy tözımdılıgı – 3 °C. Qolda ösırıletın palmanyñ tözıp ötıp aman qalğan eñ tömengı temperatura –8 °C bolğan. Japyraqtary tüsıp qalsada, ösımdık aman qalyp köktemde qaita köktedı.

Boliviiada ol 14 m biıktıkke deiın jetedı, dıñgektıñ diametrı – 25–35 sm. Jüz jyl jasağan ösımdıkter 30 m-ge deiın jetedı, dıñgektıñ diametrı – 50 sm bolu mümkın. Köz tartymdy ağaşyn ūşar basy 20-ğa juyq japyraqtardan qūralğan, är japyraq 5 m-ge deiın ösedı. Özınıñ şyqqan jerınen tys qolmen ösırılse, palmanyñ ülkendıgı edäuır kışı bolady.

Tabiğatta ol ūryqtary mölşerı ärtürlı 2 bölek populiatsiiada ösedı. Parajubaea torallyi. torallyi varianttyñ ūryqtary 7 sm-ge deiın ösedı, al onyñ basqa ūryqtary ūsaq varianty Parajubaea torallyi varianat microcarpa ūryqtary 3 ese kışkene bolady. Olar tabiğatta qözge körınetın aiyrmaşylyğy az bolasa da, daladağy ūsaq varianty özınıñ ırı ūryqtary bar tuysyna deiın öse almaidy.

Boliviiada Parajubaea torallyi süıktı ösımdık bop sanalady, ony qalanyñ saiabaqtarynda jäne köşe şetterınde egedı. İekvadordyñ jäne oñtüstık Kolumbiianyñ teñız deñgeiınen 2500–3000 m biıktıktegı qalalarda Parajubaea cocoides ösırıledı, ol suyqqa sezımdıleu jäne jai ösetın erekşelıgı bar. Parajubaea torallyi formasy öte ūqsas jäne tabiğatta tanymsyz bolğany soñ, būl qolda ösırıletın Parajubaea torallyi formasy degen pıkır bar.

1996 jylda osy tektıñ eñ qışkene türı bop tabylatyn Parajubaea sunkha sipattalğan. Onyñ boiy 8 m-ge deiın jetedı, Vallegrande oblysyndağy andylardyñ ışındegı bırneşe alaptarynda jäne Boliviiadağy Santa-Krus aimağynda teñız deñgeiınen 1700–2200 m biıktıgınde ösedı. Anyq taksonomikalyq tekseruge deiın ony Parajubaea torallyi türımen şatystyrğan.

Parajubaea tegınıñ palmalaryn ūryqtan ösıru qiynğa soqpaidy, alaida ol üşın şydamdylyq qajet. Tabiğatta ūryqtary bır uaqytta tūraqty şyğyp tūrmaidy, ädette būğan 1,5 jyl qajet. Qolda ösırıletın keibır ūryqtar bır aidan keiın şyğady, keibıreulerıne jarty, al tağy bıreulerıne ekı jyl qajet. Subtropikalyq palma tūraly ängımelesek, joğary temperatūra onyn ūryqtaryn şyğuyn tezdetpeidı, odan būryn keşıktıredı.

Egu aldynda ūryqtardy jyly suda 5–7 künge jıbıtu kerek, al ūryqtary ırı türlerın tıptı 2 apta ūstau kerek. Şırımeu üşın suyn künde aiyrbastap tūru kerek. Ūryqtardy (äsırese ırı ūryqtary bar tūrlerdıñ) bıraz qyrnau kerek. Su būl uaqytta ūryqtyn ışıne kırıp onyñ ūiyqtau şağynan (Boliviiada demalu qezeñı ūryqtardy mausymnan qazanğa deiın qysqy ailarynda bolatyn qūrğaq mezgılınde şyğudan qorğaidy) oiatady, sodan soñ ūryqtar öse bastaidy. Sonymen dymqyl kezeñ şekteledı. Būl qūrğaq aimaqtarda ösetın subtropikalyq ösımdık ekenıñ ūmytpağanyñyz jön, sondyqtan sudyn molşylyğy oğan ziian. Jıbıtılgen soñ ūryqtardy jartylai jerden şyğaryp gül ösıretın ydystarğa nemese plastikalyq qaptarğa egu kerek, temperatura 10–20 oC-tyñ şamasynda boluy kerek (kündızgı joğary jäne tüngı tömen temperaturalardyñ arasy köbırek bolğany öte jaqsy). Qalğan palmalardyñ türlerıne qarağanda ony tömendeu tempereturamen qūrğaqtau substrat qajettılıgı erekşelendıredı.

Egılgen ūryqtardy 3–4 apta saiyn tekseru qajet, al köktegenderdı bölek ydysqa otyrğyzu qajet. Keibır äuesker bağbanşylardyñ täjıribesı mol – olar bır jyldyñ ışınde şyqpağan ūryqtardy, suarudy doğarady da substratqa ekı aidyñ ışınde qūrğatyp ūstaidy. Sodan keiın ūryqtardy tañdap alyp, bır jūma jıbıtedı de qaita otyrğyzady. Ädette jarty jyldyñ ışınde tügelı şyğady. Al kelesı jylda şyqpağandardy qaita ekı ai qūrğatyp ūstaidy (Boliviiada sekıldı qūrğaq mezgıldı esıne tüsıremız) ekınşı ret jıbıtılgen soñ aiağynda bärı kökteidı.

Būl palmanyñ ūryqtardyñ öñgıştıgı 100%-ke şamalas, bıraq olarmen qalai ısteu kerek amalyn bılgen jön, äsırese “jalqau“ ūryqtarğa bırneşe qūrğaqşylyq ailar qajet.

Ūryq köktep şyqqan soñ, onyñ ösıruı öte jenıl, bıraq suarudy asa şekteu kerek. Jas palmalar jartylai kölenkelı jerlerdı jaqsy köredı (tabiğatta jas ösımdıkter toğailardyñ kölenkesınde ösedı), al eseigen ösımdıkter üşın tolyq jaryqtyq kerek.

Parajubaea tegı Oñtüstık Amerikansalyq palmalardyñ qataryna jatady. Olardyñ joilyp ketu qauyp-qaterı bar. Qauyp-qaterdıñ negızgı sebepterı biotopatardy joiu, auyl şaruaşylyq jerlerdın keñeitu, ormandardy qyrşyp-qoparu, maldy şekten tys jaiu. Palmylar öte şektelgen aumaqta kezdesedı, ol joilu mümkındıgın artyrady. Ūryqtary ırı bolğany soñ ony jaña jerlerge taratu mümkımdıgı şektelgen. Al ony alys jerlerge taratatyn eñ belgısı közıldırıktı aiuğa da (Tremarctos ornatus) adamdyñ tırşılıgınıñ arqasynda joilyp ketu qauyby bar.